İlçemiz için tarihi değeri olan Nefsişarlı ve Şarlıaltı isimlendirmeleri nasıl ortaya çıkmıştır, nasıl gelişmiştir, ne anlama gelir, günümüzdeki karşılığı nedir? Bu çalışmamızda yeni bir anlayış ve yaklaşımla konuyu aydınlatmaya çalıştık.
“Kız başında şarba var
Şehr hatunu musun?
. . . . . . ”
Halk türküsünde geçen “şarba” muhtemelen şar ve aba sözcüklerinin birleşmesinden “şehir giysisi, şehirlinin giysisi, şehirlinin başörtüsü” diyebileceğimiz bir gelişim sürecinde üretilmiş olmalıdır. Şar sözcüğünün mahalli kültürdeki yerini ve anlamını doğru tespit etmek için bu deyişe özellikle başvurduk.
Beşikdüzü’nün eski adı Akhisar, merkezinin diğer adı “Şarlı”dır. Burada geçen “şar” kelimesi Farsça şehr’den galat olarak ve “şar” kelimesi de şehir, belde, kasaba manasına gelmektedir. Şarlı’nın şehirli, kasabalı manalarında isim olarak kasabaya verildiği düşünülebilir. Bugün, çevre kasabalılar ile Beşikdüzü’nün yerli halkından yaşı 65-70’in üzerindekiler de zaman zaman Şarlı demektedir. Bunun yanında sıfat eki olan (-lı)ya bir (-lı) daha eklenmek suretiyle “Şarlılı” da kullanılmaktadır. Ayrıca, “Şarlı” değil de “Şallı” veya “Şalli” diyenler de mevcuttur. Şu anda “Nefsişarlı” adlı bir mahallesinin bulunması, Şarlı adını; 1547 nüfuslu bir beldeye şehir denemeyeceği, hatta kasaba dahi denemeyeceği düşüncesi de “şal-li” veya “şal-lı” adının akla yakın olduğunu göstermektedir.
Nefsişarlı kelimesinde geçen “nefsi” kelimesi nefis değil nefs’dir. Nefsin “şahıs, zat, kendi, asıl, cevher, bir şeyin kendisi, merkezi” manaları vardır. Bu durumda şarlı veya şallı’nın kendisi, esası, aslı veya asıl şarlı veya şallı demek mümkündür.
Beşikdüzü’nden 17 kilometre güneyde bulunan Şalpazarı kasabasının varlığı, Şal-lı adının daha mantıkî olduğunu; şar’ın Farsça; şal’ın Türkçe olmasıyla da kuvvetlendirmektedir. Tabiî, bu tarihî veya etimolojik bir tetkik değil, sosyal bir yaklaşımla ulaşılmaya çalışılmış kanaattir (1).
Yukarıya alıntıladığımız metindeki yaklaşımlar iki açıdan yorumlanmaya ve yeniden değerlendirilmeye muhtaçtır…
Birincisi, şar ve şal kelimeleri Türkçeleştirme yönelimi içinde ele alınmıştır. Oysa bu beldelere atalarımızın gelip kondukları yüzyılları dikkate aldığımızda Türkçeleştirme değil; en çok Farsçalaştırma, daha sonraları da Arapçalaştırma eğilimleri egemendi. Bu bakış açısıyla yürüdüğümüzde şal üzerinden değil şar üzerinden hareketle doğru çıkarımlara ulaşabiliriz. Beşikdüzü Şalpazarı arasındaki vadi boyunca sahilden iç bölgelere doğru yerleşmelerin tarihi seyrini de dikkate aldığımızda Şalpazarı’nın nispeten daha yeni, Nefsişarlı’nın ise daha eski bir yerleşim birimi olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz.
Trabzon 1320-1902 Salnamesi’nde ilçenin adı “Şar pazarı” olarak geçmektedir. Şar/şal yünden dokunan bir kumaş çeşidi olup aba, zıpka, peştamal gibi dış kıyafetlerin yapımında kullanılırdı. İlçe merkezi de bu kumaşların alınıp satıldığı bir pazar yeri olarak gelişti (2).
Burada da yanlış bir yaklaşımla şar ve şal eşanlamlı olarak yazılmıştır. Bu şekilde anlamlandırılınca kumaş ve türevi ürünler hakkındaki yorumlamaya ulaşmak doğal karşılanmaktadır. Benim küçüklüğümde Beşikdüzü Oğuz köylerinde Şalpazarı “Şar yeri” olarak isimlendiriliyordu.
İkinci değerlendirmemiz ise daha önce halk kültüründe yerleşmiş bir mekân ismi iki şekilde değişir: İlki resmi kayıtlara geçerken kamu elemanı marifetiyle yeni bir isim verilmesi şeklinde olur. Diğeri ise o yerde iz bırakan olağan dışı doğal veya sosyal bir olaydan sonra gerçekleşir. Şalpazarı’nın ilk adı “şar” kelimesine dayalı meydana gelmiş ve öylece çağrılır olmuştur. Bu kanaate nasıl vardık, açıklayalım:
Şar kelimesinin şehir, kasaba, belde anlamlarını göz önüne aldığımızda Nefs-i şarlı şehir merkezi (centrum) demek olur. Bir şeyin merkezi varsa şubelerinin, kollarının, uzantılarının da olması gerekir. Bugün sahil ilçelerimizde haftada bir gün kurulan pazarlar eskiden büyük köy merkezlerinde aynı usulle kurulurdu. Bölgemizde en son Görele’nin Koyunhamza köyünde bu gelenek yakın zamana kadar devam ettiriliyordu.
Beşikdüzü’nde bugünkü Nefsişarlı Mahallesi sınırları içinde çevre köylere oranla ilk pazar yerinin kurulması, çevre ve yüksek köylere de bu anlamda merkez olmuş olması üzerinden görüşlerimizi temellendirdik. Bu pazar yerinin uzun yıllar faaliyetini sürdürmesi de mahallenin adının teşekkülünde etkisi yüzde yüzdür. Ayrıca Nefsişarlı’ya göre yeni ikamete açılan Beşikdüzü’nün bugünkü yerleşim alanı “Şarlıaltı” adıyla anılıyordu.
Merkez çevre bağlamında Nefsişarlı ile Şar yeri arasında organik bir bağ olduğu açıktır. Şalpazarı’nın çekirdeğindeki küçük şehirleşme eğilimine karşı göreli daha büyük olan Beşikdüzü’nün Şarlı’sı merkez konuma yükselmiştir. O yüzden de Nefsişarlı şehir merkezi olmuştur. Şar pazarı veya Şar yeri olan Şalpazarı’nın aslen adının, hiç olmazsa Cumhuriyet Dönemine kadar şal üretimiyle bir ilgisinin olmadığını düşünmekteyim. Şalpazarı köylerinin ortak adı olan Ağasar (Ağsar) “dere içinden yamaca (tepeye) yukarı yayılmış iskân ve ikamet mahalli” demek olup başka bir yazımızda incelenmiştir.
Kültürel müktesebatımızdaki Nefsişarlı güncellenmiş haliyle şehir merkezi demektir.
KAYNAKÇA:
- Beşikdüzü Halk Ağzı, M. Halistin Kukul.
- http://www.trabzon.gov.tr/salpazari, Şalpazarı Tarihi.
Sayın Demrci, Nefsişarlı’nın bir pazar yeri olduğu teorinizi ilgi çekici buldum. Eski yıllarda bugün Beşikdüzü ilçesinin olduğu yerin bataklık olduğu düşünüldüğünde daha geride, yaylalardaki ürünlerin getirildiği bir pazar yeri olması ihtimali güçlüdür. Ancak sahilde, bataklık alanın kenarında, Yobul önünde zaten eski bir mal indirme bindirme yeri olan liman, dolayısıyla pazar yeri vardır. Bildiğiniz gibi burada bir de kale var. Bugünkü Beşikdüzü Limanı’nın tarihi aslında epey eskidir. Dolayısıyla Ağasar deresinin diğer tarafında eski zamanlarda alternatif bir pazar yeri olması olasılığı yüksektir. Sanırım 15. yüzyılda bölge Osmanlı egemenliğine geçene kadar sahildeki kale çevresinde Komnenos egemenliğinde olan pazar yerine karşı daha içerideki Nefsişarlı’da Oğuz Türklerinin kurduğu bir pazar yeri olma olasılığı vardır. Daha sonra sahilde gelişen kasabaya Şarlı denirken ve içerideki bu pazar yerine de Nefsişarlı adı verilmiş olmalıdır. Burada pazar kurma geleneği de uzun yıllar devam etmiş olmalıdır. Nefsişarlı’ya ulaşan dağ yolu bugünkü İzmiş ve Yumrudağ tepelerini geçip Ağaçlı’ya ulaşır ve buradan Takazlıya inerek daha sonra Nefsişarlı’ya çıkar. Bu pazara gelen Oğuz Türklerinin herhangi bir tehlike halinde aynı yoldan geri çekilmeleri de kolaydır. Şimdi oralarda soruşturmak gerekir, acaba sözü edilen pazar bugünkü Nefsişarlı’nın neresinde kuruluyordu? Belki geçmişten gelen bir yer adı, akılda kalan bir hatıra, bir bilgi kırıntısı vardır.